بی مهری حوزه نسبت به علوم عقلی مشهود است | ضرورت تقویت جایگاه فلسفه و کلام در حوزه

اشاره: علوم حوزوی به مجموعه‌ای از علوم دینی گفته می‌شود که در سنت مدرسه‌ای حوزوی تدریس می‌شود، غالبا این علوم، به دو دسته علوم عقلی و علوم نقلی تقسیم می‌شوند. مهم ترین علوم نقلی در حوزه‌های علمیه علم فقه و اصول فقه و ادبیات عرب می‌باشند و از میان علوم عقلی متداول در حوزه می توان به فلسفه، کلام و عرفان اشاره کرد.

علوم نقلی در حوزه های علمیه همواره با توجه و عنایت بیشتری از سوی علمای حوزه همراه بوده و این در حالی است که فلسفه و کلام و به طور کلی علوم عقلی همیشه در حاشیه دروسی مثل فقه و اصول یعنی رسائل و مکاسب و کفایه قرار می گیرد.

بدایه و نهایه علامه طباطبایی، اشارات، منظومه و شرح آن و همین طور افسار صدرالمتألهین از جمله کتاب هایی قوی در حوزه علوم عقلی است اما در حوزه علمیه مورد بی مهری قرار می گیرد، این در حالی است که علوم عقلی در راه معرفی دین و خدا به جهان به ویژه نسبت به کسانی که با اسلام و مبانی دینی آشنایی ندارند یا به طور کلی دین را قبول ندارند، بزرگترین نقش را دارد.

رهبر معظم انقلاب نیز در دیدار با جمعی از اعضای همایش ملی حکیم طهران نسبت به ضرورت گسترش علوم عقلی در حوزه تذکرات جدی داده و فرمودند: «توجه حوزه‌ها به علوم عقلی و بخصوص فلسفه، خیلی مهم است. بعضی از آقایان بزرگوار و محترمی که خیلی مورد تکریم و احترام ما هستند، اشکال داشتند به اینکه درس‌های فلسفه و عرفان و این حرف‌ها در قم زیاد شده؛ بنده به آن آقایان گفتم که اگر چنانچه فلسفه را شما از قم بردارید، کسانی در جاهای دیگر، متصدّیِ تبیین فلسفه و تدریس فلسفه میشوند که اهلیّت و صلاحیّت این کار را ندارند».

با توجه به اهمیت این مسأله و ضرورت توجه بیشتر حوزه های علمیه، خبرنگار خبرگزاری رسا، خدمت حجت الاسلام مرتضی جوادی آملی رییس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء و یکی از اساتید علوم عقلی رسیده و گفت‌وگویی با وی ترتیب داده است. متن این گفت‌وگو در ادامه تقدیم خوانندگان محترم می شود.

رسا – با عرض سلام و تشکر از این که وقت خود را در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید، ابتدائا جایگاه علوم عقلی از جمله فلسفه، عرفان، کلام و تفسیر در حوزه های علمیه را برای ما تبیین بفرمایید.

بنده هم خدمت شما و همه عزیزان در آن خبرگزاری عرض سلام و ادب و احترام دارم.

یکی از مباحثی که جای بحث و گفت‌وگویی زیادی دارد موضوع جایگاه علوم عقلی از جمله فلسفه، کلام و عرفان اسلامی و همین طور در حوزه معارف و تفسیر است. بدون شک دین از جهتی که علم و معرفتی وحیانی است و خدای عالم آن را در عالی ترین شکل ارائه کرده است نیازمند تفسیر و تبیین است.

دین حقیقتی نیازمند به تفسیر است

به طور ویژه در مورد دین اسلام که عالی ترین دین در میان ادیان الهی بوده نیز باید بگوییم که دین یک حقیقت برتری است که از ناحیه عصمت رسول خدا و قرآن و سنت نیازمند تفسیر و تبیین دقیق است، بنابراین آن چه به عنوان دین برای ما نازل شده تنها با تفسیر امکان دارد به علاوه این که اگر در جامعه استعدادهایی وجود داشته باشد می‌ توانند فقیهانه در این امر وارد شوند و حقیقت دین را به مردم بیاموزند تا این مردم در جامعه نقش آفرین باشند.

یکی از آیات قرآن کریم آیه نفر در سوره توبه است که از بندگان دعوت می‌ کند که برای کسب علم و دانش کوچ کنند و به تعبیر حضرت آیت الله جوادی‌آملی یک نوع نفر علمی است، بنابراین نشان می‌ دهد که حقایق دینی و آگاهی علمی و فقیهانه نسبت به ابعاد آن چه اهمیتی دارد و این تفقه در دین در سه عرصه می‌ تواند نمود داشته باشد؛ نخست در عقاید، دوم در اخلاق و حقوق و سوم در احکام وتکالیف.

در بخش اعتقادات یعنی مباحث جهان بینی و هستی شناسی روش های زیادی وجود دارد که یکی از آنها روش نقلی یعنی مراجعه به احادیث و آیات هستی شناسی و جهان شناسی است که متأسفانه این بخش عظیم از معارف اسلامی مورد غفلت قرار گرفته است.

به عنوان مثال کتاب توحید مرحوم صدوق امروز در حوزه مورد بحث و گفت‌وگو قرار نمی گیرد در حالی که کتابی بسیار قوی در حوزه تقویب اعتقادات است ولی از آن طرف کتب فقهی به مراتب با اهتمام بیشتری مورد توجه قرار می گیرد، بنابراین بخش اعظم معارف قرآن و روایات نشان دهنده عظمت و جایگاه معرفت به علوم عقلی است.

رسا – دانش های عقلی به چند دسته تقسیم می شوند و جایگاه امروز آن در حوزه علمیه چگونه است؟

دانش های عقلی عمدتا به سه دسته تقسیم می شود؛ نخست کلام است، از راه دانش کلام آن چه که در هستی شناسی، مبدأ شناسی و ذات و اوصاف الهی و همچنین جهان بینی نظام هستی برای معتقدات ما مهیا و فراهم می شود، اما امروز دانش کلام قدرت حضور جدی در عرصه های علمی را چندان ندارد، چراکه کار علمی و تحقیقی کمتری در آن صورت گرفته است و این علم مورد عنایت و توجه زیادی قرار نگرفته است.

ضرورت تلاش بیشتر نسبت به تبیین ادله و براهین علم کلام

در گذشته بزرگان زیادی در این علم قلم فرسایی کرده و کارهای گرانبهایی را انجام داده اند که از جمله آنها «تجرید الاعتقاد» مرحوم محقق طوسی است که شروح و حواشی متعددی برای آن نوشته شده و جایگاه بزرگی در میان آثار علمی پیدا کرده است ولی به هرحال نسبت به ادله و براهین علم کلام نیازمند کاوش و تحقیق بیشتری هستیم تا معتقدات اسلامی رنگ و بوی بهتری پیدا کند.

امروز با تولید علوم جدید از جمله کلام جدید و فلسفه دین، دانش کلام با کوتاهی و قصوری مواجه شده که نمی تواند آن طور که شایسته است در مقابل ملحدان و فیلسوفان به ظاهر دین پژوه بایستد و شبهات و نظرات ایجاد شده را پاسخ داده و در نهایت نظری صائب از سوی اسلام به عنوان دانش کلام ارائه بدهد.

علم دوم از دسته علوم عقلی فلسفه و حکمت اسلامی است که باید اذعان کنیم آن مقداری که دانش فلسفه و روش فلسفی از سوی حکما و فلاسفه ای همچون فارابی و ابن سینا و رشد و نموی که صدرالمتألهین با تأسیس حکمت متعالیه ایجاد کرد، امروز این رشد و نمو وجود ندارد؛ روش عقلا و فلاسفه براهین خاص خود را دارد و به این دلیل که بسیاری از اوقات دین با براهین و مسائل عقلی محض در فلسفه آمیخته می شود این گونه به نظر می رسد که فلسفه بر اساس منابع اسلامی علمی وحیانی نیست، در حالی که نقش فلسفه در هستی شناسی، جهان شناسی، بنیان های هستی شناسی و مبدأ و معاد و همچنین اثبات برخی آموزه ها و معارف اسلامی برکسی پوشیده نیست.

فلسفه اسلامی در حوزه جایگاه پررنگی ندارد

به هرحال باید به قصور خود اعتراف کنیم چراکه آن چه به عنوان فلسفه اسلامی لازم است ارائه شود این چیزی نیست که امروز شاهد آن هستیم و فلسفه از سوی مسؤولان و دستگاه های مسؤول در کشور با بی مهری مواجه شده و رشد و گسترش آن نسبت به سایر علوم بسیار کمتر است و چنین علمی بدون شک به انزوا می رود.

حکما و فلاسفه داعیان صیانت از حریم الهی هستند و نسبت به فقها و سایر علمای دین به مراتب دغدغه های بیشتری نسبت به دین دارند، به همین جهت در راستای خداشناسی، شناخت اسماء و صفات الهی، مبدأ و معاد و مسائل از این دست تلاش های چشم گیری داشته اند تا دین را از جایگاهی علمی برای دین باوران مطرح کرده و آن را قابل شناخت جلوه بدهند.

علم سوم از دسته علوم عقلی بحث عرفان است که شامل دو دسته عرفان عملی و عرفان نظری می شود و از جمله مسائل علوم عقلی است که در منابع وحیانی نیز جای خود را پیدا کرده است.

رسا – آیا علوم عقلی جایگاهی جدای از علوم نقلی دارند؟ و به عبارت دیگر علوم عقلی در حوزه معارف دینی چه نقشی می تواند ایفا کند؟

علوم عقلی هیچگاه نمی تواند از حوزه معارف دینی جدا بشود و همواره جایگاه خود را حفظ کرده است، همچنانکه در رساله های عملیه نیز مجتهد در ابتدای کتاب خود این مسأله را مطرح می کند که به فروع دین بپردازیم و در آن تقلید کنیم لازم است در اصول دین تحقیق کرده و آنها را از روی علم و یقین یاد بگیریم چراکه در اصول دین تقلید جایز نیست از این رو برای تحقیق در اصول دین دانش های عقلی از جمله کلام و فلسفه و عرفان در هستی شناسی و مسائل مورد نیاز دیگر مورد استفاده قرار می گیرد.

علوم عقلی گرچه روش های دارای منفعت علمی هستند ولی نهایتا باید به صورت عقل و برهان دربیاید تا مورد استفاده قرار بگیرد و اگر به زبان عقل و برهان و استدلال در نیاید نمی تواند به عنوان علوم عقلی و برهان عقلی و ادله رسمی استدلال عقلی تبدیل شود.

تأملات در حوزه علوم عقلی افزایش پیدا کند

باید تأملات در حوزه علوم عقلی افزایش پیدا کند و به همین جهت از متولیان و عهده داران علوم اسلامی درخواست می کنیم که اهتمام بیشتری نسبت به علوم عقلی داشته باشند و اساتید و طلاب و فضلایی که استعداد حضور در این عرصه دارند نیز از سوی مدیران حمایت شوند که البته این مسأله نیاز مند فراهم سازی ابزار مورد نیاز علوم عقلی است تا همین پژوهشگران در نهایت بتوانند در مقابل برخی ملحدان یا برخی به ظاهر دلسوزان دین پاسخ رسمی داشته باشند.

به همین جهت رهبر معظم انقلاب نیز تأکید دارند که علوم اسلامی به ویژه علوم عقلی باید جایگاه خود را پیدا کند، چراکه علوم عقلی موجب تحکیم باورها و اعتقادات شده و این قدرت را به انسان می دهد تا بتواند در مقابل مخالفان و معاندان دین که در قالب فیلسوف های دینی جامعه ظهور کرده اند، قد علم کند.

رسا – برای ارتقای جایگاه فلسفه در حوزه و همچنین برای رفع موانع این مسأله چه پیشنهاداتی را ارائه می دهید؟

برای این کار دو مسأله می توان مطرح کرد که یکی بار اثباتی و دیگری بار سلبی دارد؛ اولا متولیان امر همانگونه که به علوم نقلی اهتمام می ورزند به علوم عقلی هم توجه داشته باشند و اجازه حضور و میدان داری فلسفه را به حوزویان بدهند و به عبارت دیگر فلسفه و علوم عقلی به عنوان دروس جنبی مطرح نباشد.

کتاب های فلسفی قوی باید در کنار رسائل و مکاسب و کفایه جای خود را در حوزه پیدا کند، کتاب هایی مثل منظومه و شرح آن، اشارات و اسفار که نه تنها با روش های وحیانی هیچ تنافی ندارد بلکه حتی باورهای اعتقادی را مستحکم می کند چراکه فقه و اصول به فروع دین می پردازد ولی فلسفه در حوزه اصول دین و مباحث اعتقادی وارد می شود.

برخی مسیر رو به جلوی علوم عقلی را مسدود نکنند

برخی نباید با قلم خود مسیر تند علوم عقلی به سمت جلو را مسدود کنند و این را بدانند هرعلمی روش های خاص خود را دارد و به صرف این که با برخی مبانی مورد اعتقاد من متناسب نباشد دلیل بر بطلان آن علم نیست، همچنانکه در فقه نیز همین گونه است، در یک مسأله واحد فقیهی به حرمت و فقیه دیگری به وجوب حکم می دهد، چراکه در فهم مسائل و معرفت به امور علمی ممکن است اختلافاتی باشد و بهترین روش این است که آن علم از درون پالایش شود.

تشویق و ترغیب جامعه علمی و حوزوی، تجمیع امکانات، ارتقای سطح کتابخانه و ایجاد ابزار مورد نیاز از دیگر مسائل مورد نیاز برای ارتقای سطح علوم عقلی در حوزه است و هرکس که می تواند چه از نظر قدمی و چه از نظر قلمی و لسانی و فیزیکی ورود به علوم عقلی داشته باشند و بحث تنها به صورت علمی مطرح شود که لازمه آن بحث و بررسی است و چوب به دست گرفتن رشدی ایجاد نمی کند.

همچنانکه در طول تاریخ هر زمانی که اندیشمندان به انزوا رفتند و شاهد شکست های متعدد علمی بودیم نتیجه همین تندروی ها و افراطی گری ها بوده است به همین جهت مسائل علمی باید صرفا با دید علمی ملاحظه شود.

رسا – برای ایجاد رغبت به فلسفه در بین طلاب چه طرح هایی را پیشنهاد می کنید؟

اولا باید بدانیم که افراد مختلف هستند و همه انسان ها در یک سطح نیستند و روش های عقلی نیازمند بنیان های افزون تری است؛ در جامعه ایران و حوزه علمیه علاقه مندان زیادی به فلسفه وجود دارد ولی ظهور و بروز چندانی ندارند چون ترغیب و تشویقی نیست و آنها از این فضاها دور هستند.

امروز طلاب و فضلای علاقه مند نسبت به علوم عقلی که اتفاقا مستعد هم هستند زیاد هستند که تحقیقات و برنامه های علمی خود را در انزوا انجام می دهند.

در عرصه سیاست های کلان نیز انتقادی وجود دارد چراکه حوزه علمیه مدعی است که می خواهد در مقابل اندیشه های باطل داخلی و خارجی قد علم کند و در برابر مسائل ضد دین ایستادگی و مقاومت داشته باشد و بتواند شبهات داخلی و خارجی را پاسخ بدهد؛ حال در فضای چنین ادعایی محروم کردن طلاب از علوم عقلی جایی ندارد چراکه شبهات دو گونه است یا ناظر به فروع دین و مسائل فقهی است که فقه و اصول و به طور کلی علوم نقلی باید در مقابل آن قیام کند و بیشتر اوقات شبهات ناظر به جهانی بینی، انسان شناسی و اصول دین است که در این صورت تنها علوم عقلی می توانند پاسخ گوی شبهات باشند.

کاوش در فلسفه، کلام، عرفان و سایر علوم عقلی ضمن تبیین معارف دینی از اندیشه و استدلال انسان محافظت کند همانطور که فقه و اصول در بخش مسائل فرعی همین کار را انجام می دهد به علاوه این که علوم عقلی به استحکام کارها و مقابله در بر شبهات و مسائل انحرافی مقاومت کند.

ضرورت توجه بیشتر شورای عالی حوزه نسبت به فلسفه و کلام

به عقیده بنده شورای عالی حوزه باید با اهتمام بیشتری نسبت به علوم عقلی برخورد کند و سعی کنند که نسبت فلسفه فرصت بخشی و توسعه داشته باشند، البته تلاش ها و کوشش های این نهاد علمی در بسط علوم عقلی قابل ارزش است که نمی توانیم آنها را نادیده بگیریم ولی به هرحال با توجه به فرمایشات رهبر معظم انقلاب در دیدار با اعضای همایش ملی حکیم طهران جای کار بیشتری وجود دارد.

رسا – شما تقویت و راه اندازی نهادهایی بانی در حوزه علمیه برای گسترش علوم عقلی را تا چه حد ضروری می دانید؟

نهادهایی مثل مجمع عالی حکمت اسلامی که تأمین کننده جایگاه علوم عقلی در حوزه هستند، قطعا تأثیر گذاری زیادی در فضای تخصصی حوزه دارند ولی نیاز داریم که علوم عقلی در فضای عمومی حوزه نیز جای خود را پیدا کند ولی به هرحال نهادهایی مثل مجمع عالی حکمت اسلامی که تحت نظارت سه مرجع عالیقدر در علوم عقلی فعالیت می کنند می توانند مؤثر باشند.

در جوامع غربی دانش های علوم عقلی در حد یک علم فروکاسته شده است و حاکمیت های علمی شرق و غرب نتوانسته اند که علوم عقلی را در حد علوم عالی ببینند و بهره ای از عقل ندارند و تنها عقلانیت حسی و تجربی را قبول دارند؛ برخی از آنها حتی علم و متافیزیک را بر مبنای حس و تجربه قبول دارند و مازاد بر آن را از علم نمی دانند که این مسأله بدون شک مردود دانستن عقل و علم است، چراکه این چیزی که غربی ها مطرح می کنند حس و تجربه است و علم نیست.

آنها در حوزه مسائل هستی شناسی و ماوراء طبیعت وارد نمی شوند و اعتقادات دینی مبتنی بر جهات متافیزیکی در حوزه های اندیشه آنها نیست و الحاد آنها نیز به دلیل فروکاستن نظام دانش های آنها است.

افتخار جامعه اسلامی است که به عنایت خداوند و اهل بیت(ع) که تفکر عقلی و برهانی جایگاه بزرگی دارد و علوم حسی و تجربی را نیز در جای خود و به میزان خودش بها می دهند؛ این ثمرات جامعه اسلامی است که بر معنای علوم عقلی به هستی شناسی می پردازد.

از مفاخران و نشانه های رشد و شکوفایی تاریخ صدساله علوم اسلامی یکی از مترقی ترین دانش ها، بحث علوم عقلی که پایه گذار دانش های فرعی است و همه دانش های نقلی نیز به علوم عقلی بها می دهد، فیلسوفان دین و عرفا و حکمای اسلامی همچون شیخ الرییس یا ملاصدرا با علمای فقه و معارف دینی مثل مرحوم شیخ انصاری و آخوند خراسانی در یک عرصه هستند.

کتب عقلی منابع فهم علوم دینی است

برخی فکر می کنند کتابی مثل اشارات از مطالب وحیانی دور مانده است که توهمی بیش نیست، یعنی همانطور که رسائل و مکاسب و کفایه از علوم وحیانی دور نمانده و روشی برای فهم درست منابع دینی است، اشارات نیز همین نقش را دارد و علوم عقلی دانش هایی هستند که در خدمت منابع وحیانی قرار می گیرند.

به نظر می رسد باید مراکزی در حوزه به مدد مدیران و مسؤولان حوزه شکل بگیرد که افراد مستعد در حوزه علوم عقلی را رشد و توسعه بدهد؛ چراکه علوم عقلی در فهم حقایق دینی نقش اساسی و بنیادین دارند و بدون توجه به دانش هاس عقلی امکان فهم وجود ندارد به ویژه حوزه بعد از انقلاب باید به این علوم توجه ویژه تری داشته باشد.

رسا ـ تشکر می کنم از فرصتی که در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید.

بنده هم از شما عزیزان و خبرگزاری رسا تشکر می کنم و برایتان آرزوی موفقیت دارم. /۱۳۳۰/گ۴۰۳/ج

گفت‌وگو از داود جعفری